Przepisy rozporządzenie Rady (WE) nr 2201/2003 z dnia 27 listopada 2003 r. dotyczące jurysdykcji oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej, zwanegopotocznie rozporządzeniem Bruksela II bis, stosowane są, w państwach członkowskich, od dnia 1 marca 2005 r.

W przypadku "spraw małżeńskich", obejmujących swoim zakresem rozwód, separację oraz unieważnienie małżeństwa, rozporządzenie Bruksela II bis zawiera zasady dotyczące właściwości sądów oraz uznawania i wykonywania orzeczeń zapadłych wyłącznie w przedmiotowych kwestiach. W związku z tym, nie będą objęte jego zakresem np. podstawy rozwodu, a także kwestie powiązane, jak choćby obowiązki alimentacyjne.

Art. 3 rozporządzenia Bruksela II bis zawiera podstawy do ustalenia państwa członkowskiego, którego sądy będą miały jurysdykcję do rozpoznania sprawy. Powództwo o rozwód może być wytoczone w państwie członkowskim, w którym:

• małżonkowie posiadają miejsce stałego pobytu
• małżonkowie ostatnio posiadali miejsce stałego pobytu, jeśli jeden z nich nadal tam zamieszkuje
• którykolwiek z małżonków posiada miejsce stałego pobytu- w przypadku wspólnego wniosku
• pozwany (małżonek) posiada miejsce stałego pobytu
• (małżonek) składający wniosek posiada miejsce stałego pobytu, jeśli mieszkał tam przynajmniej przez jeden rok bezpośrednio przed złożeniem wniosku
• (małżonek) składający wniosek posiada miejsce stałego pobytu, jeśli mieszkał tam przynajmniej przez sześć miesięcy bezpośrednio przed złożeniem wniosku i jest obywatelem danego państwa członkowskiego
• którego obywatelami są oboje małżonkowie (w przypadku Zjednoczonego Królestwa i Irlandii, na którego terytorium mają "miejsce stałego zamieszkania").

Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej (TSUE) w wyroku zapadłym w sprawie C-168/08 Hadid przeciwko Hadid uznał, iż wskazane podstawy jurysdykcji mają alternatywny charakter, co oznacza, iż nie są ułożone hierarchicznie oraz iż nie występuje pomiędzy nimi zasada pierwszeństwa.

Przykładowo, małżonkowie M i Ż są obywatelami państwa członkowskiego A, ale zamieszkiwali wspólnie w państwie B. Po rozstaniu obydwoje opuścili państwo B. M udał się do państwa członkowskiego C, a Ż do państwa członkowskiego D. Na gruncie wskazanego art. 3 rozporządzenia Bruksela II bis każdy z nich może wytoczyć powództwo przed sądem państwa A, z uwagi na ich wspólne obywatelstwo. Alternatywnie każdy z nich mógłby wytoczyć powództwo przed sądami, w państwach ich nowego stałego miejsca pobytu, jednakże o ile mieszkają w tym państwie od co najmniej roku.

W sytuacji, gdy na podstawie art. 3 rozporządzenia Bruksela II bis sąd nie ma jurysdykcji do rozpoznania sprawy- z uwagi na jurysdykcję sądu innego państwa członkowskiego - musi z urzędu stwierdzić o braku swojej jurysdykcji (wyrok TSUE w sprawie C-523/07). W przypadku stwierdzenia swojej niewłaściwości, nie jest jednakobowiązany do przekazania sprawy sądowi innego państwa członkowskiego. Pod tym względemwyjątek stanowi, nadrzędny interes dziecka, bowiem sąd, który z urzędu stwierdził o braku swojej właściwości, powinien o tym poinformować właściwy sąd innego państwa członkowskiego (wyrok TSUE w sprawie C-523/07).

W przypadku, gdy na podstawie art. 3 rozporządzenia Bruksela II bis wniesiono powództwo do sądu, który to stwierdził swoją właściwość, sądy innych państw członkowskich nie będą już właściwe i będą zobowiązane do oddalenia każdego późniejszego powództwa. Powyższa regulacja jest urzeczywistnieniem zasady lis pendens, która gwarantuje pewność prawa oraz pozwala na uniknięcie równoległych procesów i możliwości wydawania orzeczeń niemożliwych do pogodzenia.

Omawiana dyspozycja art. 19 rozporządzenia obejmuje dwie sytuacje. Pierwsza z nich dotyczy wszczęcia postępowania dotyczącego tej samej sprawy i na tej samej podstawie w sądach różnych państw członkowskich. Wystąpi ona, gdy każdy z małżonków wszczyna postępowanie o rozwód w innym kraju członkowskim.

Z kolei, druga z nich, odwołuje się do wszczęcia postępowania, które nie dotyczy tej samej podstawy, ale stanowi "powództwa zależne". Chodzi tu o sytuację, w której jeden z małżonków wszczyna postępowania o rozwód w jednym państwie członkowskim, a drugi wszczyna postępowanie o unieważnienie małżeństwa w innym państwie członkowskim. W powyższej sytuacji, mimo iż podstawa postępowania nie będzie taka sama, to powództwa będą ze sobą powiązane bądź też od siebie zależne.

W przypadku, gdy niemożliwym okaże się ustalenie jurysdykcji według powyższych reguł, sąd, do którego wniesiono powództwo może kontynuować rozpoznawanie sprawy. W przypadku, bowiem, gdy na gruncie rozporządzenia, żaden sąd nie jest właściwy, sąd (do którego wniesiono powództwo) może być nadal właściwy na mocy prawa krajowego.

Warto zauważyć, iż co do zasady nie jest wymagane przeprowadzenie żadnego postępowania dla uznania orzeczenia wydanego w jednym państwie członkowskim w innym państwie członkowskim UE. W związku z tym, gdy nie wniesiono odwołania bądź też nie przysługują środki zaskarżenia orzeczenia w państwie członkowskim, w którym orzeczenie zostało wydane, nie jest wymagane prowadzenie postępowania mającego na celu dokonanie wpisów w aktach stanu cywilnego państwa członkowskiego na podstawie orzeczenia. Wobec powyższego, w przypadku chęci ponownego wstąpienia w związek małżeński, zainteresowany musi przedstawić władzom państwa członkowskiego, w którym zamierza wstąpić w nowy związek małżeński orzeczenie, by potwierdzić swoją możność do zawarcia małżeństwa.

Możliwym jest także skorzystanie z procedury "exequatur" złożenie wniosku o uznanie bądź nieuznanie orzeczenia w "sprawach małżeńskich" wydanego przed sąd państwa członkowskiego i ogłoszenie jego wykonalności w innym państwie członkowskim. Wspomniany wniosek powinien być złożony we właściwym sądzie państwa członkowskiego, w którym zainteresowany domaga się uznania i wykonania orzeczenia. Wykonalność orzeczenia jest ogłaszana niezwłocznie.

Niekiedy, właściwy sąd państwa członkowskiego może odmówić uznania. Niemniej jednak podstawy dotyczące odmowy uznania orzeczenia są ograniczone do wskazanych a art. 22 rozporządzenia Bruksela II bis, a więc:

• jeżeli takie uznanie jest oczywiście sprzeczne z porządkiem publicznym państwa członkowskiego wykonania
• w przypadku, gdy strona przeciwna nie stawiła się, jeżeli stronie przeciwnej nie doręczono pism wszczynających postępowanie w czasie umożliwiającym przygotowanie obrony, chyba że strona przeciwna jednoznacznie zgadza się z orzeczeniem
• jeżeli orzeczenia nie da się pogodzić z orzeczeniem wydanym w postępowaniu między tymi samymi stronami w państwie członkowskim, w którym wystąpiło uznanie
• jeżeli orzeczenia nie da się pogodzić z orzeczeniem wydanym w innym państwie członkowskim w postępowaniu między tymi samymi stronami, które można uznać w państwie członkowskim, w którym wystąpiono o uznanie.